Liczby dające do myślenia, czyli krótki przegląd badań edukacji dorosłych i usług rozwojowych w 2022
Rok 2022 przyniósł kilka bardzo interesujących badań. Ujęłam je w trzech obszarach:
- informacje o osobach uczących się, ich liczbie, preferencjach i sposobach uczenia się,
- scenariusze rozwoju branży,
- kompetencje trenerskie przyszłości.
Gorąco zachęcam do zajrzenia do netografii podawanej w linkach o przypisach tekstu, artykuł przywołuje tylko wycinki bardzo interesujących badań.
Homo docens – człowiek uczący się w Polsce w 2022 r.
Bez uczestników działania edukacyjne nie istnieją, dlatego zaczynam od danych o nich właśnie. Na początek bardzo dobra wiadomość: ludzie w Polsce uczą się, co potwierdzają kolejne badania! Do przeszłości przechodzą utyskiwania na niską aktywność edukacyjną Polaków.
Na początek informacja z projektu Instytutu Badań Edukacyjnych:
Według badań IBE 26% Polaków uczy się w systemach nieformalnych. Jedynie 2,5% ankietowanych skorzystało z form kształcenia umożliwiających zdobycie świadectwa, dyplomu lub oficjalnego certyfikatu. Natomiast kolejne dane skłaniają do namysłu. Otóż 50% Polaków uczyła się poza zorganizowanymi formami kształcenia i korzystała w tym celu z Internetu (36%) oraz książek (30%). 45% pytanych uczestniczyło w nieformalnym kształceniu w miejscu pracy, najczęściej ucząc się od przełożonych i/lub współpracowników oraz biorąc udział w instruktażu dotyczącym np. obsługi nowego sprzętu czy oprogramowania (po 41%).
Czy dorośli się uczą? Pierwsze wnioski z badania IBE
Mniej dziwi, że częściej uczą się osoby młodsze (grupy w wieku 25-34 i 35-44 lata), lepiej wykształcone (87% uczących się stanowią osoby z wykształceniem średnim i wyższym). Efekt św. Mateusza nadal działa!
Najważniejszy podział pomiędzy uczącymi się i niechętnymi edukacji stanowi kwestia statusu na rynku pracy. 91% pracujących uczy się, szczególnie pracownicy umysłowi. Tylko 4% deklaruje, że aktywność edukacyjna miała inny niż „zawodowy charakter”(zob. “Dlaczego dorośli uczą się pozaformalnie?”).
Dla niemal 50% badanych przez IBE uczenie się jest przyjemnością i daje satysfakcję. Do tego stopnia, że 32% przeznacza na to czas wolny. A z drugiej strony 44% dorosłych nie chce się uczyć…
Więcej o przywoływanych badaniach opowiada Maciej Tauber z IBE w wystąpieniu Krajobraz uczenia się dorosłych w Polsce w świetle badań Instytutu Badań Edukacyjnych podczas VII Forum Edukacji Dorosłych z listopada 2022 r.
Wróćmy jednak do osób uczących się, a nawet czerpiących przyjemność z uczenia się. Warto dowiedzieć się więcej o tym, jak się uczą, z czego korzystają, a czego przestają używać. To cenna informacja dla planujących projekty edukacyjne.
Sięgam tym razem do Bilansu Kapitału Ludzkiego nieocenionej kopalni informacji z badań systematycznie wykonywanych od 2009 r. Oznacza to także szersze spojrzenie, pokazujące, jakie zmiany na przestrzeni lat zachodzą w podejściu Polaków i Polek do uczenia się. W najnowszym raporcie dotyczącym uczenia się osób dorosłych w Polsce podawane dane są jeszcze bardziej optymistyczne niż w projekcie IBE:
Inny był sposób prowadzenia badań (szczegółowy opis metodologii znajduje się we wstępie do raportu), uzyskano też nieco inne wyniki, choć mieszczące się w podobnym trendzie. Raport BKL wskazuje, że aż 71% osób dorosłych uczy się nieformalnie.
Zapis webinaru, podczas którego zaprezentowane zostały m.in. wyniki przywoływanych badań:
„Bilans Kapitału Ludzkiego 2022/2021. Rozwój kompetencji – uczenie się dorosłych i sektor szkoleniowo-rozwojowy” potwierdza, że osoby dorosłe w poszukiwaniu wiedzy sięgają do Internetu, ta forma zdecydowanie dystansuje materiały drukowane.
Jeśli chodzi o młodszych wiekiem (do 34 lat), to procent korzystających z Internetu oscyluje wokół 62-65%. Ostatnie lata przyniosły też wzrost liczby uczących się w ten sposób osób w wieku 65 lat i więcej. W 2021 r. z materiałów dostępnych w Internecie uczyło się 65% osób w wieku 18-24 lat, 62% osób w wieku 25-34 lat i 25% osób w wieku 55-64 lat i więcej. Co istotne, z każdym rokiem zwiększa się odsetek osób z grup starszych wiekiem, deklarujących uczenie się za pomocą Internetu.
Warto nadmienić, że nie ma w omawianych wynikach znaczących różnic pomiędzy kobietami, a mężczyznami.
COVID-19, wbrew przewidywaniom, nie upowszechnił wykorzystania Internetu dla samodzielnego uczenia się. Zdaniem autorów raportu BKL bariery dla takiego rozwoju trendu to “brak niezbędnych do tego kompetencji (osoby starsze), koncentracja na rozrywkowych funkcjach Internetu (osoby młodsze) czy przeciążenie edukacją zdalną (osoby szkolące się zdalnie, szkolący lub uczący innych zdalnie, uczniowie, studenci)”.
W zakresie szkoleń (innych niż bhp i ppoż.) widać trend upowszechniania się szkoleń zdalnych w miejsce stacjonarnych. Nie zmienia to ogólnej liczby osób szkolących się, a tylko formę.
PODSUMOWUJĄC: dorośli Polacy i Polki doceniają uczenie się, dostrzegają uczenie się nie tylko na sposób formalny. Dorośli uczą się, ponieważ ma to znaczenie dla ich rozwoju zawodowego (i nie chodzi o uzyskanie certyfikatu!).
Zwracam równocześnie uwagę, że badaniami obejmowano osoby w wieku aktywności zawodowej, pomijając wzrastającą liczbę osób w wieku dojrzałym i senioralnym.
Duża grupa osób, dotąd niekorzystająca z edukacji niezawodowej, to potencjalni odbiorcy i odbiorczynie działań organizacji społecznych i projektów rozwojowych.
Podobnie niewiedza (przytaczana w badaniach IBE) jako przyczyna braku aktywności edukacyjnej wydaje się otwierać pole do pracy.
Wysoka aktywność edukacji nieformalnej powiązana z Internetem zwróciła moją uwagę na dwie kwestie. Pierwsza z nich to konieczność podnoszenia i stałej aktualizacji kompetencji cyfrowych przez trenerów i trenerki druga to wykorzystywanie mediów elektronicznych w procesach edukacyjnych. Czy potwierdzają to badania branży?
Branża usług rozwojowych i jej prognozowane zmiany
Badania, które przywołałam wcześniej, dotyczą uczenia się osób, czyli naszych odbiorczyń i odbiorców. Teraz czas na spojrzenie na badania branżowe. Mam na myśli branżę usług rozwojowych; to właśnie „nasza” branża.
Usługa rozwojowa to działalność profesjonalna mająca na celu rozwój jednostek, grup lub organizacji, w szczególności poprzez nabycie, potwierdzenie lub wzrost wiedzy, umiejętności lub kompetencji społecznych. Istotą usługi rozwojowej jest osiąganie efektów uczenia się, prowadzących do osiągania celów rozwoju i zmian na poziomie indywidualnym i zbiorowym, w tym organizacyjnym (zob. “Raport z I edycji badań – Branża Usług Rozwojowych”).
Branża usług rozwojowych w Polsce to w ponad 97% mikroprzedsiębiorstwa. Badaniami obejmowano PKD 85.5 – pozaszkolne formy edukacji, w 2020 r. było to ponad 78 tysięcy zarejestrowanych podmiotów i około 62 tysiące pracowniczek i pracowników. Większość to firmy prywatne. W badaniach nie jest uwzględniany odrębnie trzeci sektor czy organizacje pozarządowe.
Pandemia wpłynęła na zmianę sposobu realizacji usług w branży. Zwiększył się znacząco udział usług realizowanych zdalnie (e-learning, materiały do samodzielnej pracy) oraz na sposób mieszany (blended-learning) – badacze zanotowali wzrost o 30 punktów procentowych. Ponad połowa podmiotów prowadzi usługi w formie blended-learningu (61%) oraz e-learningu (58%), a kolejne podmioty deklarują wprowadzenie tych form do oferty w ciągu kolejnych 12 miesięcy. Co ciekawe, większość usług wciąż realizowana jest także w formie stacjonarnej (76% – spadek o 7 p.p. względem 2019 r.).
Eksperci zgodnie wskazali dwa główne trendy istotne dla usług rozwojowych, tj.:
- postępującą profesjonalizację branży
- starzenie się społeczeństwa (w tym dłuższą aktywność zawodową, a także wzrost chęci zachowania dobrostanu fizycznego, intelektualnego i społecznego).
Konsekwencją trendu nr 1 dla branży będzie wzrost znaczenia diagnozy potrzeb, ewaluacji i walidacji efektów uczenia się, natomiast trend nr 2 wpłynie na zapotrzebowanie na usługi rozwojowe dopasowane do osób starszych.
Natomiast badani pracodawcy branży widzą w najbliższym czasie wzrost krótkich, zdalnych form nabywania kompetencji, zbudowanych z wachlarza dostępnych modułów (tzw. szkolenia patchworkowe).
Według 72% ekspertów w ciągu najbliższych 3 lat zaczną się zacierać granice między branżą usług rozwojowych, a usługami podmiotów nietypowych dla branży tj. influencerów i/lub lifestyle’owych youtuberów.
Poszerzeniem opisu trendów „Branża usług rozwojowych. Raport z 1. edycji badań” jest interesująca analiza czterech możliwych scenariuszy rozwoju sektora usług rozwojowych. Ścieżki noszą niemal poetyckie określenia: laboratorium usług, dyskont z usługami, luksusowy butik z usługami lub faktoria usług. Te cztery scenariusze zostały uporządkowane w formie macierzy, biorącej pod uwagę dwie zmienne: wysoki lub niski poziom profesjonalizacji systemu świadczenia usług oraz niskie, lub wysokie zastosowanie nowoczesnych technologii.
Nowe technologie i kompetencje cyfrowe to tematy obecne w wielu miejscach raportu, swoisty refren całości publikacji. Pojawia się również grupa z bliskich mi projektów, czyli seniorzy. Nie jest to zaskoczeniem, ze względu na powszechnie znane trendy demograficzne. Chyba największym zaskoczeniem w tym badaniu BKL była dla mnie teza o świadczeniu usług rozwojowych przez nietypowe podmioty. Czy influencer/ka zadba o cele edukacyjne i efekty kształcenia? O jakim podejściu do uczenia mówimy? Może ten właśnie dysonans poznawczy będzie źródłem inspiracji na następny rok? Czy przy badaniu konkurencji dla produktów i usług rozwojowych należy patrzeć dużo szerzej niż dotychczas?
Kompetencje trenerskie przyszłości, czyli czego się uczyć w 2023
Wiem już, że mamy okres homo docens, czyli uczących się, a pandemia przyspieszyła procesy i wykorzystanie narzędzi, które już przed nią były w zasięgu ręki. Konkurencją mogą stać się influencerzy i influencerki. W tej sytuacji jakie ścieżki rozwojowe dla osób z branży przewidzieli eksperci i ekspertki?
Raport branżowy BKL zawiera pięć ogólnych rekomendacji dla sektora usług rozwojowych. Przytoczę dwie z nich, skierowane do grupy opisywanej jako uczelnie i inne podmioty edukacji oferujące usługi rozwojowe dla kadr branży. Każda z rekomendacji powiązana jest z konkretnymi wnioskami z badania.
W odniesieniu do grup kompetencji potrzebnych w branży obecnie i w przyszłości, na podstawie badań pracodawców oraz przewidywań ekspertów można wskazać dwie grupy:
- wzrostowe – o rosnącym znaczeniu dla branży;
- tracące na znaczeniu, spadkowe – których znaczenie się zmniejsza.
Kompetencje wzrostowe to:
- cyfrowe, m.in. obejmujące umiejętność korzystania z technologii cyfrowych, informacji i danych; komunikowanie się i współpracę zdalną; zdalne zarządzanie procesem rozwoju i pracy (np. z grupą); znajomość oprogramowania i sieci; umiejętność korzystania z mediów; digitalizację informacji i danych; tworzenie treści cyfrowych – w tym programowanie, bezpieczeństwo i komfort cyfrowy – pozwalające na projektowanie i realizację usługi w formie zdalnej/e-learning;
- społeczne-interpersonalne, w szczególności obejmujące budowanie i podtrzymywanie relacji, komunikowanie się, współpracę, negocjowanie; inicjatywność (zdolność do wprowadzania pomysłów w życie); zarządzanie różnorodnością i zmianą; radzenie sobie ze zmianami, niepewnością i złożonością oraz z konfliktami, a także zwięzłe przekazywanie i prezentowanie treści, w tym wystąpienia publiczne;
- osobiste-intrapersonalne, w szczególności obejmujące adaptacyjność do zmian, innowacyjność, poszukiwanie nowości, kreatywność, elastyczność, terminowość, wielozadaniowość, organizację własnego czasu pracy (zarządzanie sobą w czasie) i priorytetyzację zadań, samodyscyplinę, radzenie sobie ze stresem i trudnościami, radzenie sobie z wypaleniem zawodowym, przyjmowanie informacji zwrotnych.
Kompetencje tracące na znaczeniu, według ekspertów, to specyficzna wiązka wiedzy i umiejętności w obszarze tzw. kompetencji społecznych, tj.:
- kompetencje w zakresie komunikowania się ustnego i pisemnego oraz związane z empatią i przyjmowaniem perspektywy innych;
- kompetencje metodyczne (w zakresie metodyki uczenia osób dorosłych) i zarządzania grupą uczącą się, tj. związane z rozumieniem procesu grupowego i wykorzystywaniem dynamiki rozwoju grupy na rzecz osób uczących się;
- kompetencje związane z prowadzeniem usług rozwojowych w formach nieuwzględniających interakcji, uczenia poprzez działanie (np. wyłącznie w formie wykładu).
Są w powyższym materiale tematy i prognozowane wymogi przyszłości, które nieco mnie zaskakują. Są też takie, których się spodziewałam i takie wymagające przemyślenia. Z całą pewnością w kontekście najbliższego roku czy dwóch konieczna jest aktualizacja trenerskich kompetencji. Należy przyjrzeć się zawodom przyszłości, w tym zdecydowanie nawiązać bliższe kontakty ze światem e-learningu.
Autorka: Daria Sowińska-Milewska – trenerka, koordynatorka projektów edukacyjnych, przewodnicząca Komisji Rewizyjnej STOP, absolwentka 1. Szkoły Trenerskiej STOP, członkini Sektorowej Rady ds. Kompetencji Sektora Usług Rozwojowych.
Redakcja: Anna Motwicka-Kaczor
Artykuł powstał w ramach projektu Skrzydła dla STOP realizowanego przez Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych finansowanego ze środków otrzymanych z NIW-CRSO w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO.