Społeczny wymiar emocji, czyli rzecz o SEL

W ramach realizowanego przez nas projektu Kompetentni trenerzy NGO na europejskim rynku Karolina Dorożała i Łukasz Szewczyk wzięli udział w szkoleniu Social and Emotional Learning w Berlinie w dniach 14-18 październiku 2019 roku.

Co to jest SEL?

SEL (Social Emotional Learning/społeczno-emocjonalny proces uczenia się*), czyli uczenie się kompetencji społecznych i emocjonalnych, to proces, w którym zarówno dzieci jak i dorośli zdobywają wiedzę, kształtują postawy i umiejętności niezbędne do zrozumienia emocji. Jest to nauka zarządzania emocjami, wyznaczania i osiągania pozytywnych celów, odczuwania i okazywania empatii wobec innych, nawiązywania i utrzymywania pozytywnych relacji i podejmowania odpowiedzialnych decyzje. Można śmiało powiedzieć, że to proces, w którym dzieci i dorośli uczą się inteligencji emocjonalnej. W SEL ważna jest ponadto kompleksowość podejścia, w którym nabywanie umiejętności społecznych i kompetencji emocjonalnych oparte jest w głównej mierze o ćwiczenia i różnego rodzaju aktywności.

SEL w systemie edukacji formalnej

Pod koniec lat 60. XX wieku James Comer rozpoczął pilotażowy program w dwóch szkołach z kiepskimi osiągnięciami edukacyjnymi, który bazował na całościowym działaniu wraz ze społecznością lokalną, nauczycielami i urzędnikami, a który nie odwoływał się tylko do edukacji rozumianej jako dostarczanie wiedzy, ale jako kompleksowego przygotowania do dorosłości (więcej: www.medicine.yale.edu).

Program okazał się sukcesem, a od tego czasu stosowany był w ponad 1000 szkół nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Od tego czasu uwaga badaczy i edukatorów skierowana została na zespół umiejętności i postaw związanych z zachowaniem społeczno-emocjonalnym, w który należy „wyposażyć” uczniów w procesie edukacji. Tak narodził się SEL, który w 2011 roku doczekał się federalnej (ogólnokrajowej) regulacji prawnej – Academic, Social, and Emotional Learning Act. (zobacz: www.congress.gov). SEL może być zarówno „przedmiotem” szkolnym, jak i konkretnymi zajęciami nakierowanymi na rozwiązanie problemów właściwych dla danej wspólnoty.

SEL bardziej niż konkretnym „programem nauczania” jest szerszym podejściem odwołujący się do:

  • potrzeby przynależności i budowania relacji z rówieśnikami,
  • demokracji szkolnej (z uwzględnieniem potrzeb i oczekiwań uczniów),
  • wprowadzania zasad i norm obowiązujących zarówno osoby uczące się jak i edukatorów,
  • elementów praktyki medytacji,
  • otwartego omawiania wydarzeń dotyczących grupy.
ĆWICZENIE SEL
Do wykorzystania w pracy z (nie tylko) dziećmi i młodzieżą.

Jestem małym kotkiem albo Harrym Potterem

Zaproś uczestników do przyjrzenia się przeczytanej lekturze książki pod kątem kompetencji społeczno-emocjonalnych. Postarajcie się odpowiedzieć na następujące pytania:

  1. Jakie emocje towarzyszyły mi podczas czytania książki?
  2. Z jaką postacią się utożsamiam i dlaczego?
  3. Czego mogłem/mogłam się nauczyć z doświadczenia danego bohatera?
  4. Jakie miejsca/wydarzenia z książki były dla mnie istotne i dlaczego?

Czy zastanawialiście się kiedyś jak widzi świat mały kotek? Albo kwiat na łące? Jak wytłumaczyć kosmicie co to znaczy poślizgnąć się na oblodzonym chodniku? Albo członkowi rdzennego plemienia Amazońskiego czym są skoki narciarskie? Postarajmy się na chwilę poczuć jak te osoby/organizmy, zastanówmy się jakie zmysły byłyby pobudzone, jakich informacji dostarczały, jakie myśli mogą przychodzić do głowy (czy w ogóle jakieś?), jakie emocje i uczucia mogą się pojawić? Czy wszystko, co niby jest oczywiste, takim rzeczywiście jest dla każdego?

Na koniec ćwiczenia roztapiamy się jak lody leżąc na podłodze i każdy mówi jakimi lodami jest/był. Jaki jest jego/jej ulubiony smak? Co czuje jedząc te lody? Jak mu/jej jest udając, że jest tymi lodami (wcielając się w rolę)? Ćwiczenie sprawdza się jako wyciszenie uczestników po zajęciach, zarówno ruchowych (np. u dzieci), jak i statycznych, ukierunkowanych na rozwój intelektualny czy nabycie nowej umiejętności.

Standardy SEL

SEL wheel

Żródło: www.casel.org

Amerykańska organizacja CASEL (Collaborative for Academic, Social and Emotional Learning) wprowadziła standardy SEL, które opisują strategie rozwoju dostosowane do wieku uczniów. Co istotne, stosuje się je także do pracujących w szkole dorosłych. Standardy te opierają się o pięć kompetencji:

  • samoświadomość,
  • samodzielne zarządzanie sobą,
  • świadomość społeczna,
  • umiejętności budowania relacji,
  • odpowiedzialne podejmowanie decyzji.

A co z dorosłymi?

W jednym z odcinków serialu komediowego „Teoria wielkiego podrywu” Sheldon – główny bohater, fizyk teoretyczny, zajmujący się teorią strun, „piękny umysł”, który jednak nie najlepiej radzi sobie z zawiązywaniem i utrzymywaniem relacji z innymi ludźmi, postanawia zdobyć nowego przyjaciela. W tym celu wybrał się do księgarni by znaleźć odpowiedni podręcznik. W odpowiedzi usłyszał od sprzedawcy, że owszem, są książki o zawieraniu przyjaźni, ale tylko dla małych dzieci, co zaś skonstatował z właściwym sobie naukowym stosunkiem do świata, że te umiejętności można ekstrapolować i przenieść na dorosłych. Czy tak samo jest z kursem Social-Emotional Learning?

SEL jako kompleksowy program jest wdrażany w Stanach Zjednoczonych w szkolnej edukacji formalnej i jako taki skierowany do młodych osób. Wszelkie wzmianki dotyczące bezpośrednio programu SEL w odniesieniu do osób dorosłych dotyczą pedagogów, psychologów, edukatorów bądź rodziców, jednak w kontekście pracy z dziećmi i młodzieżą. Niemniej inteligencja emocjonalna przeżywa okres bardzo dużego zainteresowania, oczywiście w szczególności w kontekście zawodowym i osobistym. Rozwijanie kompetencji społecznych i emocjonalnych przyjmuje w zasadzie bardzo szerokie formy od uczestnictwa w terapiach psychologicznych po mowy motywacyjne odtwarzane z internetu. Również merytoryczny zakres kursów, szkoleń i treningów dotyczy takich aspektów jak rozwiązywanie konfliktów, mediacja, facylitacja, asertywność, mindfulness, empatia, odczytywanie emocji, regulowanie emocji, udzielanie informacji zwrotnych i wiele, wiele innych. W zasadzie, wychodząc od podziału zdobywanych w procesie edukacyjnym kompetencji na wiedzę, umiejętności i postawy to każde doświadczenie, celowo bądź nieintencjonalnie edukacyjne może przynieść rozwój inteligencji emocjonalnej.

Metody, które pozwalają rozwijać inteligencję emocjonalną

Wszystkie techniki pozwalające na przyjęcie punktu widzenia innej osoby, wejście w rolę innego, czy też zastanowienie się nad podjętymi działaniami w określonej roli, sytuacji i w konkretnych warunkach będą wspierały rozwijanie kompetencji społeczno-emocjonalnych. Z „przybornika” trenera wydaje się, że szczególnie użyteczne mogą być techniki dramowe, studia przypadku, symulacje, gry, a także doświadczenia oparte na oglądaniu filmów, sztuk teatralnych, czytaniu fragmentów powieści – jednym słowem wszystkie, które oferują możliwość pobycia kimś innym.

ĆWICZENIE DLA POCZUCIA. KU INSPIRACJI

1. W Greater Good Magazine – internetowym czasopiśmie popularyzatorskim wydawanym przez Uniwersytet Berkeley dotyczącym szeroko rozumianych kompetencji społeczno-emocjonalnych można znaleźć test na inteligencję emocjonalną. I tutaj ważna uwaga: zachęcamy do co najwyżej luźnego potraktowania quizu – z pewnością w żaden sposób nie określi poziomu inteligencji emocjonalnej, ale sprawnie wykorzystany w procesie edukacyjnym może być podstawą do rozmowy o emocjach, odczytywaniu ich, potrzebach i formach ich zaspokajania, różnicach i podobieństwach kulturowych, środowiskowych oraz samym procesie socjalizacji. ZOBACZ: Test Your Emotional Intelligence

Test, mimo iż bliżej mu do zabawy, ew. wyzwalacza (trigger) bazuje na badaniu, które w 1979r. przeprowadził zespół badawczy prof. R. Rosenthala – Profile of Nonverbal Sensitivity mającym na celu określenie możliwości odczytywania sygnałów niewerbalnych na podstawie ekspresji twarzy, ciała czy głosu.

2. Serwis Panorama Education oferuje materiały dla nauczycieli i edukatorów prowadzących zajęcia z SEL. Wśród trzech proponowanych ćwiczeń jest jedno polegające na przywołaniu jakiegoś trudnego doświadczenia zawodowego z przeszłości i opisaniu go w trzech kolumnach: faktów, ówczesnej reakcji oraz tego, co z dzisiejszego punktu widzenia zrobiłby/zrobiłaby dana osoba inaczej. Tabela może być punktem wyjścia do odegrania scenek bądź grupowej dyskusji nad pojawiającymi się w trudnych sytuacjach emocjami i sposobami ich regulowania oraz wynikającymi z nich działaniami. ZOBACZ:  Adult SEL Toolikt

3. Kiedy jesteśmy przy tabelkach… Z naszego doświadczenia praktykowania uważności – zachęcamy uczestników naszych działań edukacyjnych do prowadzenia „dzienniczków codzienności” w których w poszczególnych kolumnach wpisują wydarzenia, reakcje, zauważalne sygnały płynące z ciała, jak i emocje, które z tymi wydarzeniami się wiążą. Ćwiczenie ma przede wszystkim zwracać uwagę na sferę emocjonalną, rozwijać obserwowanie (zauważanie) różnych emocji, ich nazywanie, a także dostrzeganie wpływu i korelowania z funkcjonowaniem ciała. Proste ćwiczenie, które początkowo wymaga zainicjowania i konsekwencji w zapisywaniu staje się samoistnym mechanizmem.

4. Jedną z zasadniczych umiejętności w kontekście inteligencji emocjonalnej jest usłyszenie drugiego człowieka w pełnej koncentracji na jego indywidualnym doświadczeniu. Ćwiczenie aktywnego słuchania zakłada, że w parach każda osoba ma określony czas na opowiedzenie dowolnego doświadczenia, podczas gdy druga osoba w pełni skupia się na wsparciu osoby mówiącej. Może zadawać pytania bądź nie, może przytakiwać, podtrzymywać kontakt wzrokowy – jednym słowem zwraca swoją uwagę na mówiącego zamiast na własne rozumienie, emocje, reakcje, itp. Po zamianie ról para omawia co pomagało być w tym doświadczeniu, przyglądając się również swoim emocjom związanym z koncentracją czyjejś uwagi na doświadczeniu innej osoby. WIĘCEJ: www.akcja-empatia.pl

Inspiracje

Autorzy: Karolina Dorożała, Łukasz Szewczyk
W powyższym artykule korzystaliśmy, prócz przytoczonych źródeł, również z materiałów udostępnionych przez Lisarb Montes D’oco w ramach kursu Social and Emotional Learning prowadzonego przez Globtrain.

Szkolenie odbyło się w ramach projektu Kompetentni trenerzy NGO na europejskim rynku realizowanego w ramach projektu „Ponadnarodowa mobilność kadry niezawodowej edukacji dorosłych” ze środków Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój na zasadach Programu Erasmus+ sektor Edukacja dorosłych.